Dương xỉ (tên khoa học là Polypodium Leucotomos), có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới của châu Mỹ, chứa nhiều hoạt chất quý, được ứng dụng linh hoạt cho y học để bảo vệ sức khỏe và chống lại bệnh tật. Ở Việt Nam, cây còn gọi là rau dớn, thái quyết, cẩu tích, mọc nhiều ở ven rừng, bờ suối, vực sâu... thường là những nơi ẩm thấp. Người dân nước ta coi dương xỉ là cỏ dại, song nhiều quốc gia lại cho đây là loại rau có giá trị, được chế biến thành nhiều món ăn.
Tiến sĩ, bác sĩ Ngô Quang Hải, nguyên Phó giám đốc Trung tâm đào tạo và chỉ đạo tuyến, Bệnh viện Châm cứu Trung ương, Giám đốc Phòng khám chuyên khoa Y học cổ truyền An Triết, cho biết dương xỉ có một số lợi ích như vừa để làm cảnh, vừa lọc được các chất độc hại như xylen, toluene, aldehyde formic trong không khí. Đây cũng là một trong số ít loại thực vật có khả năng hấp thụ độc tố asen trong đất, làm sạch nguồn nước, bảo vệ nước khỏi các chất gây ô nhiễm.
Trong Đông y, dương xỉ vị ngọt đắng, tính hàn, tác dụng thanh nhiệt, nhuận tràng, hóa đàm, có thể làm được thảo dược trị cảm, ho, viêm họng, chống đau lưng, suy yếu khí huyết, giúp cầm máu, chữa phong hàn thấp... Cây chứa protein, chất béo, các vitamin và khoáng chất, giúp bổ sung nước và chất xơ rất tốt cho cơ thể. Lá non và tươi tác dụng bồi bổ ngũ tạng, lợi kinh lạc gân cốt.
Quảng cáo
Dương xỉ có chứa nhiều chất độc, nếu ăn tùy tiện dễ gây ngộ độc. Ảnh: Conversation
Tuy nhiên, theo bác sĩ Hải, dương xỉ phải được kết hợp cùng các loại thuốc đông y trong từng bài cụ thể, gia giảm phù hợp, chế biến linh hoạt... mới có tác dụng. Nếu ăn nguyên cây hay lá sẽ gây hại.
Nhiều nghiên cứu đã chứng minh dương xỉ có khả năng lọc không khí, hấp thu các chất độc hại có trong đất, nước, nhưng chất độc hại này không đi đâu cả mà vẫn chứa ở trong cây. Nếu ăn phải lá cây, bạn hoàn toàn có thể bị ngộ độc. Đặc biệt những cây dương xỉ sống ở môi trường độc hại thì độc tính sẽ càng cao.
Quảng cáo
"Ví dụ, cây dương xỉ trồng trong khu vực bị nhiễm độc asen nặng sẽ có hàm lượng asen (trong cây) gấp hơn 100 lần so với cây sống trong điều kiện bình thường. Do đó, tuyệt đối không nên ăn dương xỉ không rõ nguồn gốc vì nguy cơ ngộ độc rất cao", bác sĩ cho hay.
Những loại dương xỉ có thể dùng làm rau ăn thường mọc ở khu vực không bị ô nhiễm và được chứng minh không gây hại cho con người, song loại dương xỉ này có rất ít. Nhiều quốc gia dùng làm món ăn, tuy nhiên, những loại dương xỉ đó được kiểm nghiệm kỹ càng về mức độ an toàn cũng như thành phần dinh dưỡng.
Theo ông Hải, dùng nhiều dương xỉ lâu ngày sẽ xuất hiện tác dụng phụ như chướng bụng, ngạt mũi, mờ mắt, sinh lý giảm, yếu nhược chân. Một số nghiên cứu cho thấy cây còn có khả năng gây ung thư. Đặc biệt, dương xỉ diều hâu - pteridium aquilinum có độc tố cực mạnh.
Một số khuyến cáo nếu dùng rau dương xỉ, bạn có thể nấu chín trong thời gian 15 phút. Tuy nhiên, những khuyến cáo này không có tính thực tế, bạn vẫn cần tránh sử dụng dương xỉ và các loại rau rừng lạ.
Nhìn chung, bác sĩ nhận định cây dương xỉ lợi ít song tác hại nhiều, người dân không nên ăn nếu không thực sự cần thiết. Nếu tình thế bắt buộc, mỗi lần chỉ nên ăn tối đa 10 g, không nên ăn nhiều và ăn trong thời gian dài ngày.
Nhiều bạn thắc mắc cây dương xỉ là cây gì hay cây dương xỉ còn gọi là cây gì. Thực tế thì cây dương xỉ vẫn gọi là dương xỉ, chỉ một số vùng dùng dương xỉ để làm rau ăn gọi là rau dớn. Dương xỉ có nhiều loại nên ngoài cái tên chung là dương xỉ thì để phân biệt người ta sẽ gọi kèm với tên riêng như dương xỉ vua, dương xỉ java, dương xỉ canada, dương xỉ thái hay dương xỉ bờ tường. Trong bài viết này, NNO sẽ giúp các bạn hiểu hơn về cây dương xỉ và các loại cây dương xỉ phổ biến hiện nay.
Cây dương xỉ là cây gì
Cây dương xỉ là cây thuộc họ Quyết có tên khoa học là Pteridophyta (theo wiki). Cây dương xỉ là loại cây có từ thời cổ đại với rất nhiều loài. Cho đến nay, nhiều loại dương xỉ đã tuyệt chủng nhưng vẫn có hơn 1200 loài đang có mặt trên khắp thế giới.
Dương xỉ không thuộc cây hạt trần hay hạt kín mà nó là loại cây không có hạt sinh sản bằng các bào tử nằm ở dưới lá. Thông thường các bào tử này ban đầu sẽ có màu trắng hoặc vàng nhạt, khi lá già bào tử sẽ chuyển dần sang màu xám hoặc đen. Đây là lúc các bào tử đã già và có thể nảy mầm thành cây con khi điều kiện thời tiết thích hợp.
Nhiều bạn thắc mắc cây dương xỉ còn gọi là cây gì, thông thường thì dương xỉ tiếng anh thì được gọi là tree ferns và tiếng Việt thì vẫn gọi là dương xỉ. Cá biệt, có một số địa phương sử dụng cây dương xỉ làm rau ăn nên khu vực đó gọi loại dương xỉ này là rau dớn. Chính vì thế người Việt thường gọi các loại dương xỉ ăn được là rau dớn.
Các loại cây dương xỉ phổ biến hiện nay
Hiện nay dương xỉ là loại cây cảnh được nhiều người biết đến. Ở Việt Nam chỉ cũng có nhiều loại dương xỉ nhưng để làm cảnh thì chỉ có vài loại. Còn rất nhiều giống dương xỉ cảnh khác đều được nhập từ nước ngoài về là chủ yếu. Các loại dương xỉ phổ biến hiện nay gồm những loại như sau:
1. Dương xỉ bờ tường
Ở Việt Nam có nhiều loại dương xỉ mọc ở khắp nơi. Thường ở các bờ tường ẩm ướt có rêu vẫn mọc các cây dương xỉ nhỏ và mọi người quen gọi là dương xỉ bờ tường. Loại dương xỉ này rất phổ biến và bạn chỉ cần để ý một chút thì sẽ rất dễ dàng tìm thấy một cây dương xỉ bờ tường.
2. Dương xỉ lá nho (lá nước)
Dương xỉ lá nho hay còn gọi là dương xỉ lá nước là loại cây được trồng rất phổ biến trong các bể thủy sinh. Dương xỉ lá nho có lá nhỏ mọc thành bụi, chậm lớn nhưng nhìn lại rất đẹp và độc đáo. Nếu bạn muốn mua loại dương xỉ này thì có thể hỏi các cửa hàng bán cá cảnh sẽ có.
3. Dương xỉ lá dài (dương xỉ thủy sinh)
Dương xỉ lá dài cũng giống như dương xỉ lá nho là một loại dương xỉ thủy sinh nhưng khác về kiểu cây. Dương xỉ lá dài cũng có thể trồng được cả trên cạn. Khi trồng trên cạn thì gọi là dương xỉ lá cạn.
4. Dương xỉ lá me
Dương xỉ lá me là loại dương xỉ giống như cái tên nhìn cây là bạn nhận ra ngay. Loại dương xỉ này có lá nhìn giống hệt như lá me rất đẹp. Các lá nhỏ sẽ mọc đối xứng ở hai bên cuống lá thành hàng.
5. Dương xỉ lá nhuyễn
Dương xỉ lá nhuyễn là loại dương xỉ có lá chia thành các cành và lá trên cành cũng khá bé nên được gọi là lá nhuyễn. Do dáng của cây nhỏ (mini) nên được khá nhiều dân công sở mua làm cây cảnh để bàn làm việc.
6. Cây dương xỉ thân gỗ (dương xỉ cổ đại)
Cây dương xỉ thông thường đều không có thân nhưng vẫn có loại dương xỉ thân gỗ. Loại dương xỉ này có thân to mọc dài vươn cao lên. Nếu bạn từng xem các bộ phim về thời kỳ tiền sử có khủng long bạn sẽ thấy có những cây dương xỉ cao cả chục mét và dương xỉ thân gỗ này chính là phiên bản thu nhỏ của loại dương xỉ tiền sử nên mọi người còn gọi dương xỉ thân gỗ là dương xỉ cổ đại.
7. Dương xỉ vua (dương xỉ rừng)
Dương xỉ vua được biết đến là loại dương xỉ có kích thước to nhất hiện nay. Dương xỉ vua thường mọc trong rừng nên cũng nhiều người gọi là dương xỉ rừng. Dương xỉ vua không có thân gỗ nhưng chỉ lá cây mọc lên cũng có thể cao hơn một người trưởng thành. Những cây dương xỉ vua mọc sâu trong rừng rậm có thể cao tới cả chục mét.
8. Dương xỉ Mỹ
Dương xỉ Mỹ là loại dương xỉ được nhập từ Mỹ. Có rất nhiều loại dương xỉ được nhập từ Mỹ chứ không phải 1 loại nên các bạn lưu ý đây chỉ là tên gọi chung mà thôi. Ngoài dương xỉ nhập từ Mỹ thì cũng có dương xỉ nhập từ Thái Lan nên gọi là dương xỉ Thái.
9. Dương xỉ Thái
Dương xỉ Thái là loại dương xỉ được nhập từ Thái Lan. Các giống dương xỉ Thái thường được trồng viền khá phổ biến hiện nay ở các khu đô thị. Loại dương xỉ này thường không cao, mọc thành bụi lớn và chịu hạn rất tốt.
10. Rau dớn – loại dương xỉ có thể dùng làm rau ăn được
Dương xỉ thông thường không thể ăn được nhưng vẫn có ngoại lệ. Một số loại dương xỉ vẫn có thể dùng để ăn như một loại rau thông thường. Ở Việt Nam, loại dương xỉ có thể ăn được được một số khu vực gọi là rau dớn theo tiếng địa phương.
Như vậy, có thể thấy rằng cây dương xỉ tiếng anh được gọi là tree ferns, ở Việt Nam dương xỉ vẫn gọi là dương xỉ mà thôi. Một số ít nơi dùng dương xỉ làm rau ăn và gọi là rau dớn. Ngoài loại dương xỉ có thể ăn được thì các loại dương xỉ khác thường mọc hoang hoặc trồng làm cảnh như dương xỉ bờ tường, dương xỉ lá nho, dương xỉ lá nhuyễn, dương xỉ lá dài, dương xỉ cổ đại, dương xỉ rừng, …