Văn học và cuộc đời, là những vòng tròn

Không phải cuộc đời nào cũng truyền cảm hứng tạo nên một tác phẩm vĩ đại, nhưng chắc chắn những tác phẩm vĩ đại đều được truyền cảm hứng từ cuộc đời.

Hoài Thanh viết, “Văn chương là hình dung của sự sống muôn hình vạn trạng”. Nguyễn Minh Châu viết, “Văn học và đời sống là hai vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người”. Những nhân vật trong văn chương đều lấy chất liệu từ con người thực tế, và hiển nhiên một nhà văn nặng lòng với thế sự như Ma Văn Kháng cũng không thể đứng ngoài quy luật này.

Là một trong những tác giả tiên phong cho công cuộc đổi mới văn học, khi mà con người được bứt khỏi những xiềng xích, giáo điều để được tự thân đứng như những cá nhân phức tạp, những nhân vật trong văn của Ma Văn Kháng trở nên thật hơn, người hơn. Những nhân vật này, lần đầu tiên được trả về theo đúng vai trò của nó là những “sinh vật xã hội”, mang trong mình nhiều mối quan hệ chồng chéo: với lịch sử, xã hội, với gia đình và với chính mình. Với sự khắc họa đa chiều như vậy, người đọc càng được nhìn sâu, hiểu sâu, dễ dàng liên hệ được những Lý, Tự hay Toàn với cuộc đời để đồng cảm, để thấm nhuần thông điệp mà nhà văn muốn truyền tải.

Những tác phẩm của Ma Văn Kháng nổi bật trên văn đàn bởi

những chất liệu cuộc sống chân thực, gần gũi.

Bản thân nhà văn Ma Văn Kháng cũng đã chia sẻ, những nhân vật trong văn của ông được lấy cảm hứng từ chính những thành viên gia đình. Như trong tác phẩm Mùa lá rụng trong vườn, nhân vật Đông “có nguyên mẫu từ ông anh vợ”; còn Lý thì là “hình tượng tổng hòa của các bà chị dâu” của nhà văn.

Thế nhưng, cái tài của nhà văn chính là nhìn ra cái nét điển hình của những con người trong xã hội, để bất kì người đọc nào cũng có thể thấy bóng dáng nhân vật đó trong các cá nhân xung quanh họ. Như Đông là con người thời chiến, có vẻ đẹp chất phác, giản dị của người chiến sĩ trận mạc, nhưng cũng có nhược điểm là suy nghĩ đơn giản, phó mặc, một di sản từ cơ chế bao cấp – chính là điển hình cho đa phần các ông chồng thời kì đầu những năm 80. Còn Lý, người phụ nữ đáo để, khéo việc nước, đảm việc nhà, nhưng dễ bị cuốn theo những giá trị vật chất, vì vật chất mà hất bỏ cả tình thân – lại chính là đại diện cho những người phụ nữ có xuất thân từ miền quê bước đầu đổi đời trên phố thị.

Thế giới nhân vật trong văn xuôi của Ma Văn Kháng tuy đông đảo qua lượng tác phẩm lớn, nhưng phân hóa rõ rệt, không phải theo giai cấp mà theo nhân cách cao-thấp. Những nhân vật trong tác phẩm của Ma Văn Kháng, hoặc sẽ là những tri thức nhân văn, cao thượng, đầy những trăn trở cuộc đời như Tự của Đám cưới không có giấy giá thú hay Luận của Mùa lá rụng trong vườn – hoặc sẽ là những kẻ ngu hèn, xảo quyệt, làm nô lệ cho vật chất như tên Quỳnh, tên Cẩn.

Và cũng như cuộc đời vạn biến, trong văn của Ma Văn Kháng cũng có những nhân vật chập chờn giữa những ranh giới thiện ác, chính tà như Lý, như Thuật, như Xuyến. Họ vốn bản chất là những con người hiền lương, nhưng lại để xã hội méo mó cuốn đi mà thay tính đổi nết. Trước những nhân vật như thế, Ma Văn Kháng không bao giờ chối gạt, lên án, mà vẫn luôn dành những trang văn để thể hiện niềm trân quý, yêu thương, gợi nhắc người đọc về con người quá khứ thuần phác ngày nào của họ. Cũng chính vì lẽ đó, ta mới càng thấy văn Ma Văn Kháng sát với cuộc đời: chẳng phải lúc nào con người cũng được quy định trắng đen, nhiệm vụ của ta là phải luôn cố gắng tìm ra điểm sáng và khơi lên nó – như cách phát triển của nhân vật Đông, nhân vật Lý.

Bản thân nhà văn Ma Văn Kháng đã từng chiêm nghiệm trong một tác phẩm rằng: “Văn chương là chuyện đời thông qua việc đào bới bản thể mình ở chiều sâu tâm hồn, chứ đâu phải là đi hớt lấy cái váng bọt nổi trên mặt của ngoại vật.” Mỗi nhân vật trong các tác phẩm là một lần nhà văn đi “đãi vàng” trong bể cuộc đời, sao cho nhân vật vừa có nét điển hình tạo đồng cảm, vừa tự thân trở thành một cá tính riêng. Cảm nhận được chiều sâu tâm hồn trong các tác phẩm của ông, là một lần cảm nhận được chính tâm hồn của người tạo ra họ: một tâm hồn cao thượng, nhân văn, luôn nặng lòng với cuộc sống.

Trạm Đọc

Tags:

Ngày 06/06/2021 18:42:40, lượt xem: 1634

“Văn học và đời sống là hai vòng tròn đồng tâm mà tâm điểm là con người. Mỗi tác phẩm văn học chỉ là một lát cắt, một tờ biên bản của một chặng đời sống con người ta, trên con đường dài dằng dặc đi đến cõi hoàn thiện.” Lời nhận định của nhà văn Nguyễn Minh Châu đã ngầm trả lời cho câu hỏi “Giao điểm giữa văn học và hiện thực đời sống là ở đâu?” – đó chính là con người. Nhưng tại sao lại có thể khẳng định như vậy? Liệu có minh chứng nào cho kết luận ấy hay không? Học Văn chị Hiên sẽ cùng bạn đọc làm rõ trong bài viết này.

Những độc giả yêu thích văn học kinh điển hẳn không còn xa lạ khi nhắc đến “Trăm năm cô đơn” của tác giả Gabriel Garcia Marquez. Nhưng có thể bạn chưa biết ngôi làng Macondo trong truyện là ngôi làng mà nhà văn tưởng tượng ra dựa trên chính những ký ức của ông về ngôi làng thời niên thiếu của mình. Điều này đã được ông khẳng định trong cuốn hồi ký “Sống để kể lại”. Cũng theo cuốn hồi ký này, rất nhiều sự kiện, nhân vật của “Trăm năm cô đơn” được tác giả lấy từ cuộc đời thật. Đại tá Aureliano Buendia điểm giống với ông ngoại của nhà văn – cùng là đại tá thuộc phái Tự do trong cuộc chiến tranh. Nhưng chính ông ngoại của tác giả đã giết một người trong một cuộc thách đấu, điều này trùng với nhân vật Jose Arcadio Buendia trong tiểu thuyết. Nhân vật Ursula Iguaran thì giống với bà ngoại của Marquez, người cuối đời cũng bị mù. Nhóm bạn của Aureliano Babilonia ở phần cuối truyện, mà trong đó cũng có một nhân vật mang họ Marquez, chính là nhóm bạn của tác giả khi ông bắt đầu tham gia báo chí.

Bên cạnh đó, những nhân vật trong cuốn sách “Giết con chim nhại” của nữ nhà văn Harper Lee cũng là hình mẫu được lấy từ thực tế. Cha của tác giả, Amasa Coleman Lee, là một luật sư giống như nhân vật Atticus Finch. Vào năm 1919, ông bảo vệ cho hai bị cáo người da đen bị nghi ngờ giết người. Hai người này sau đó bị buộc tội, bị treo cổ và bị bôi nhọ. Từ đó, ông không tham gia vào vụ án nào nữa. Nhân vật Dill trong truyện cũng được lấy hình ảnh từ người bạn thuở ấu thơ, Truman Capote, người mà sau này Lee đã đi cùng để điều tra vụ án mạng tại Kansas trong cuốn sách “Máu lạnh của ông”.“Giết con chim nhại” là bài học cuộc đời mà anh em Jean Louise và Jem đã học được từ chính cha và những người hàng xóm của mình. Cuốn sách đề cao lòng dũng cảm, tình yêu thương và sự thức tỉnh lương tâm con người trong thời đại rối ren tại miền Nam nước Mỹ lúc bấy giờ.

Trở về với văn học Việt Nam, nhà văn Ma Văn Kháng – một cây bút nổi bật của nền văn học đương đại Việt Nam sau Đổi Mới, chia sẻ rằng những nhân vật trong văn của ông được lấy cảm hứng từ chính những thành viên gia đình. Như trong tác phẩm “Mùa lá rụng trong vườn”, nhân vật Đông “có nguyên mẫu từ ông anh vợ”; còn Lý thì là “hình tượng tổng hòa của các bà chị dâu” của nhà văn. Hay như trong “Chí Phèo” của nhà văn Nam Cao, nhân vật Bá Kiến hống hách, ác độc chính là một nhân vật có thật. Ngôi nhà của Bá Kiến ở làng Vũ Đại, cũng có thật và được lấy nguyên mẫu từ làng Đại Hoàng (Lý Nhân, Hà Nam – quê của tác giả).

Đó là lý do vì sao ta có thể khẳng định con người chính là điểm xuất phát của hành trình từ đời sống đến văn học. Không có hiện thực cuộc sống, sẽ không có hình mẫu nào để văn học soi rọi theo. Không có hiện thực cuộc sống, sẽ không có nhân vật nào để văn học khơi nguồn cảm hứng. Văn học lấy chất liệu từ thực tế để dệt nên thành con chữ, hóa thành những câu chuyện, mà con người chính là tâm điểm. Vì vậy, con người là gốc rễ, là căn nguyên của mọi sự việc diễn ra trong đời sống; đồng thời cũng là nơi xuất phát trong hành trình chinh phục văn học. Cầu nối giữa hiện thực và văn chương, không ai khác ngoài con người, và chỉ có thể là con người mà thôi.

Có một sự thật không thể chối cãi ở văn học, đó là khả năng xây dựng những nhân vật có tính điển hình. Cái tài của các nhà văn chính là nhìn ra những nét điển hình của con người trong xã hội, để bất kì người đọc nào cũng có thể thấy bóng dáng nhân vật đó trong các cá nhân xung quanh họ, kể cả đó có là những nhân vật lấy cảm hứng từ thực tế. Lấy ví dụ ngay trong “Mùa lá rụng trong vườn” của nhà văn Ma Văn Kháng. Mặc dù các nhân vật được xây dựng từ nguyên mẫu đời thực, song lại mang những nét điển hình của một lớp người nhất định. Như Đông là con người thời chiến, có vẻ đẹp chất phác, giản dị của người chiến sĩ trận mạc, nhưng cũng có nhược điểm là suy nghĩ đơn giản, phó mặc, một hệ quả từ cơ chế bao cấp – chính là điển hình cho đa phần các ông chồng thời kỳ đầu những năm 80. Còn Lý, người phụ nữ đáo để, khéo việc nước, đảm việc nhà, nhưng dễ bị cuốn theo những giá trị vật chất, vì vật chất mà hất bỏ cả tình thân – lại chính là đại diện cho những người phụ nữ có xuất thân từ miền quê bước đầu đổi đời trên phố thị.

Hay khi nhắc đến văn học Trung Quốc, ta không thể không nói tới tính điển hình của nhân vật AQ trong “AQ chính truyện” của nhà văn Lỗ Tấn. AQ là một anh chàng thuộc tầng lớp bần nông ít học và không có nghề nghiệp ổn định. Là một cố nông, vậy mà AQ lại mang tư tưởng của giai cấp thống trị bởi lối sống với phương pháp thắng lợi tinh thần. Ðiều này đã tạo nên sự kỳ lạ trong tính cách của AQ. Song, có phải vì thế mà hình tượng nhân vật AQ thiếu nhất quán và xa rời thực tế không? Hoàn toàn không phải như vậy, trái lại AQ lại mang tính điển hình vô cùng chân thực. Phép thắng lợi tinh thần mà AQ sử dụng là một cách tự an ủi, huyễn hoặc bản thân để giúp bản thân phủi bỏ trách nhiệm sau mỗi thất bại và chối từ cố gắng. Nói cách khác, đó là trạng thái tâm lý của những kẻ thất bại nhưng không chịu thừa nhận, hơn thế còn tìm cách trốn tránh vào ảo giác thắng lợi tự mình tạo ra. Nhân vật AQ chính là điển hình cho lớp trẻ lười lao động, lười phấn đấu, không muốn sửa đổi và hoàn thiện mình mà chỉ luôn trốn tránh bằng phương pháp thắng lợi tinh thần.

Có thể nói, mỗi nhân vật trong các tác phẩm là một lần nhà văn đi “đãi vàng” trong bể cuộc đời, sao cho nhân vật vừa có nét điển hình tạo đồng cảm, vừa tự thân trở thành một cá tính riêng. Đó là lý do mà con người trở thành đích đến trong quá trình từ văn học trở về thực tại. Dù văn học có mang hình ảnh con người đi để khơi sâu, đào kỹ đến đâu, thì cũng vẫn sẽ phải mang trả con người lại với đời sống – nhưng dưới một hình tượng mang tính điển hình hơn. Cảm nhận được chiều sâu tâm hồn trong các tác phẩm văn học, là một lần cảm nhận được chính tâm hồn của người tạo ra họ: Những tâm hồn nghệ sĩ cao thượng, nhân văn, luôn nặng lòng với cuộc sống.

Một lần nữa, có thể khẳng định rằng tâm điểm khám phá của nghệ thuật và cuộc sống đều là con người. Con người là điểm xuất phát, là đối tượng khai thác chủ yếu, là đích đến của văn học; đồng thời là điểm quy chiếu, là thước đo giá trị của mọi vấn đề xã hội, mọi biến cố lịch sử. Nguyễn Siêu quan niệm: “Văn chương có loại đáng thờ và không đáng thờ. Loại không đáng thờ là loại chỉ chuyên chú ở văn chương. Loại đáng thờ là loại chuyên chú ở con người” cũng bởi lý do đó. Con người sẽ là nút thắt để gắn liền văn học vào cuộc sống, để nghệ thuật không còn là thứ ảo ảnh xa rời thực tiễn mà luôn là tấm gương phản ánh cuộc sống một cách chân thực và xúc động.

Việc tác giả lấy con người ra làm tâm điểm để khám phá cuộc sống, cũng như lấy con người làm đề tài sáng tác văn học thể hiện được tinh thần nhân đạo sâu sắc và cốt cách cao đẹp, tư chất nhân văn cần có của một nghệ sĩ chân chính. Đây cũng là cách các tác phẩm văn học có thể trụ lại với thời gian, để thực hiện chức năng cao cả không một bộ môn khoa học nào thay thế được – đó là hướng con người đến Chân – Thiện – Mỹ, gột rửa bớt những xấu xa của thói đời phức tạp, góp phần thanh lọc tâm hồn và lương tâm con người để cuộc sống tốt đẹp hơn.

Bài viết tham khảo tư liệu từ nhiều nguồn khác nhau.

Để làm chủ bài văn, các em có thể đăng ký khóa học 10 NGÀY "CHẠY" VĂN. 

ĐĂNG KÍ KHOÁ HỌC TẠI ĐÂY!

Cập nhật thêm những bài viết hay tại các kênh truyền thông của HVCH:

Fanpage:  Học văn chị Hiên

Youtube: Học văn chị Hiên - Youtube 

IG: Học văn chị Hiên

Tiktok: Học văn chị Hiên