Thổ Hà thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang là một trong những làng quê còn giữ được nét đẹp dân giã vốn có của làng quê Việt. Hình ảnh cây đa, bến nước mái đình vẫn hiện hữu dù cuộc sống tấp nập, hiện đại ngoài kia có bao đổi thay. Nằm bên dòng sông Cầu, làng Thổ Hà – ngôi làng nổi tiếng đất Kinh Bắc xưa vẫn còn in đậm trong từng con ngõ nhỏ, trên từng bức tường xây bằng tiểu sành, những mái ngói nhuốm màu thời gian…Đây là điểm đến hấp dẫn của du lịch Bắc Giang mà bất cứ ai đến đầu trầm trồ ngưỡng mộ. Làng Thổ trước đây vốn nổi tiếng một thời với nghề gốm và là một trong ba trung tâm gốm sứ của nước ta. Những dấu ấn về làng nghề vẫn hiện hữu trong từng góc nhỏ xóm làng. Vang bóng một thời gốm sứ Theo gia phả và những hiện vật khảo cổ được tìm thấy đều minh chứng, làng gốm Thổ Hà (Bắc Giang) là một trong những chiếc nôi của nghề gốm sứ, và là một trong ba trung tâm gốm sứ cổ xưa nhất của người Việt, bên cạnh làng gốm Phù Lãng (Quế Võ, Bắc Ninh) và Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội). Nghề gốm ở đây có từ thế kỉ 12, trong làng lưu truyền, ông tổ nghề là tiến sĩ Đào Trí Tiến đã truyền nghề làm hàng gốm sắc đỏ thẫm cho làng Thổ Hà vào cuối thời Lý (1009 – 1225).  Trong Kinh Bắc phong thổ ký diễn quốc sự thời Lê có viết: Trải qua hàng trăm năm, làng Thổ Hà nay vẫn là nơi những người say mê phong cảnh hữu tình của làng Việt, những nghệ sĩ, nghệ nhân về tìm cảm hứng. Đến đây, các bạn sẽ được gặp bà cụ già mái tóc bạc phơ bên quán nước nhỏ đầu làng bỏm bẻm nhai trầu kể cho khách nghe những mẩu chuyện dân gian về nghề gốm. Dường như những ký ức xưa về một thời hoàng kim luôn in đậm trong tâm trí bà. Cụ Vọng, nghệ nhân xuất sắc của làng gốm nói với tôi về cái nghề gốm của làng cụ: “Đất và bàn tay mình thôi. Bao đời rồi chúng tôi nặn nồi bát ven sông…”. Phải! Thật kỳ lạ khi xem những mặt hàng gốm mà nơi đây làm ra. Từ cái vại mộc, đến cái thống men trồng hoa…, tất cả đều nặn từ đất. Người Việt mình gắn bó với bao đồ gốm, đồ sành. Từ khi ra đời cắt nhau cho vào cái nồi đất chôn ngoài cổng ngõ, rồi tắm lọt lòng trong cái chậu sành da lươn, lớn lên cầm bát cơm, cái điếu bát hút thuốc lào, cái nồi kho cá, cái vại muối cà, cái chum kê bên gốc cau hứng nước mưa… Rồi đến khi nhắm mắt nằm xuống, thay đổi hài cốt, người lại được nằm trong cái tiểu sành. Đất với người, người với đất gắn bó, thuỷ chung như thế. Theo kinh nghiệm du lịch Bắc Giang khi tìm hiểu làng gốm Thổ Hà, các bạn hãy vào trong làng, kỳ thú nhất là những ngõ nhỏ. Một màu đỏ của thứ gạch cũ kĩ đã mòn vẹt, trơ ra thần thái của những bước chân thời gian, ngõ nhỏ heo hút, tường xếp chằn chặn một thứ sành nâu đen bóng. Khách đến nơi đây thường có ấn tượng đặc biệt với những ngõ xóm hun hút đẹp một vẻ cổ kính, hoài niệm mà lại dân dã, lắng đọng. Những ngõ hẻm chạy dài sâu, hai bên bờ tường cao xây bằng tiểu, bằng vại nền đất làm ngõ càng hẹp, càng hun hút hơn. Lối ngõ lát toàn mảnh sành, mảnh gốm vỡ. Một tiếng cười ở đầu ngõ cũng cứ âm vang. Mái ngói kề mái ngói ngả màu rêu. Những dãy lò đang ăn lửa. Vài chiếc lò con cóc bỏ không. Một khoảng trời xanh đất chợt ở cuối ngõ… Sự phồn thịnh ấy, tất cả đều do bàn tay con người Thổ Hà xưa nay không có một thửa ruộng nào. Mọi công việc đều quay quanh mấy chục cái lò gốm. Xưa toàn xây kiểu lò con cóc… chưa có lò rồng nhiều bầu như giờ. Lò rải khắp làng như những con cóc cụ ngồi chồm hỗm. Những cột khói bốc lên nghi ngút khắp làng. Nhà giàu, có nhà hai lò. Nhà nghèo chung nhau mấy nhà một lò. Nghèo nữa thì đi làm mộc, đi gánh gồng thuê. Công việc vất vả nhất là khâu làm mộc. “Hòn đất mà vật lên nồi”. Bàn tay người làm nên cả thôi. Nào quây, vần, chuốt. Đất sét sau nhiều lần đảo trộn, cầm lên tay dẻo dai như cơm nếp. Không phải đất nào cũng làm gốm được. Cuộc di quê dọc sông Cầu xưa, chắc là cũng vì một phần theo nguyên liệu đất chăng? Thổ Hà có từng đoàn thuyền đi lấy đất. Có khi đi xa ngót hai mươi cây số tận Xuân Cai, Đồng Trũng mua đất về Người trong nghề quen rồi. Cứ nhìn sắc đất biết là mẻ gốm đẹp hay thường. Hòn đất cầm vê trên tay cứ mịn, dẻo là được mua với giá cao. Nay làm ăn có tập thể, đất tìm được ngay đồng gần làng không phải đi xa nữa. Lại có dự án cứ đào sâu dưới lòng sông Cầu, sét nhiều mà tốt lắm. Làng gốm thỏa sức mà làm… Bất cứ ai tới đây đều mê đi trước cảnh từng dãy nhà, các bác, các chị ngồi chân đạp bàn xoay, tay chuốt hình. Nào lọ, nào vò, nào chum, nào vại cứ hiện dần lên dưới tay người. Dưới đôi bàn tay ấy là cuộc sống bừng dậy. Ngày trước người làm gốm chỉ làm bộ, không biết rót khuôn như bây giờ. Ấy thế mà, con mắt và bàn tay thần kỳ làm sao, bao hình dáng cân đối và đều nhau như thế. Nay trong làng còn nhiều gia đình giữ lại được một số đồ cũ. Những chum, ang cao ngập đầu người. Những chiếc chậu cảnh nuôi cá rộng như cái nia. Những họa tiết, những đường riềm trên những đồ vật ấy cứ sống động, trẻ mãi. Từ khối đất sét dẻo quánh kia, người dựng hình lên thế nào. Bao đời, bàn tay con người mới kỳ diệu làm sao…Để có những sản phẩm chum vại, chĩnh chõ, tiểu sành có màu nâu sẫm, màu da lươn rất bền đẹp, người làm gốm phải mua đất sét từ Choá ở huyện Yên Phong cách xa gần 10 km, hoặc mua đất sét ở Xuân Lai cách xa 12 km và phải chở qua sông rất vất vả. Đất sét phải là loại sét vàng, sét xanh, ít sạn và tạp chất để dễ tạo hình và định hình khi nung ở nhiệt độ cao, nhờ vậy nghệ nhân gốm Thổ Hà có thể tạo ra các sản phẩm gốm với cỡ lớn với dung tích 400 – 500 lít. Ðồ gốm Thổ Hà không dùng men, được nung ở nhiệt độ cao để tự chảy men và thành sành, gốm màu nâu sẫm, thâm tím đanh mặt, khi gõ có tiếng kêu coong coong như thép, đựng chất lỏng không bao giờ thấm qua, đựng chất rắn đầy chặt không lo ẩm mốc, lại rất bền bỉ và giữ màu tốt qua thời gian. Đầu những năm 80, kinh tế thời bao cấp rất khó khăn, dân làng Thổ Hà phải chuyển sang làm mỳ gạo và nấu rượu. Đến năm 1988, đồ nhựa đã trở nên thông dụng, các sản phẩm như chum, vại bằng sành vừa to vừa nặng khó mà bán được, đặt dấu chấm hết cho nghề gốm gần 900 năm ở làng Thổ Hà. Để khôi phục lại nghề gố truyền thống, hiện tại, một gia đình duy trì làm nghề gốm cổ ở Thổ Hà được sự hỗ trỡ trừ trường Mỹ Thuật Công Nghiệp, các sản phẩm làm ra kế thừa tinh hoa của truyền thế nên vô cùng đẹp và tinh tế của gốm Thổ Hà truyền thống và cũng được khách xa gần tìm đến thăm quan, mua sắm. Mong rằng, làng gốm sẽ mãi được duy trì, là một thương hiệu riêng của làng Thổ Hà đã đi vào thơ ca: Làng gốm cữ này đang độ lửa Theo Chu Lê (sưu tầm Internet) |
